Studio Hartzema studeert sinds 2008 specifiek op het ontwerp van infrastructurele netwerken en de wijze waarop wegen onze waarneming beïnvloeden. Het blijkt een onontgonnen terrein in de recente Nederlandse planningstraditie. Met name de Randstad lijkt hiervan de dupe. Ondanks de ruimte en het vele groen wordt deze ervaren als vol en onoverzichtelijk. Vanuit het grotere kader Ruimte voor de Randstad worden verkenningen uitgevoerd en voorstellen gedaan.
De wegen van de Randstad staan vast en het landschap is ver weg. Er is veel, en veel van hetzelfde en het besef dat er bijna geen ontkomen aan is. Maar goed beschouwd is de Randstad één van de meest dunbevolkte metropolen ter wereld. Het gevoel van vol en onoverzichtelijk is blijkbaar een kwestie van waarneming. De waarneming van onze leefomgeving wordt al rijdend en reizend ingekleurd. Hierdoor dragen matige infrastructuur en slecht functionerende verbindingen direct bij aan de ervaring van gebrek aan ruimte.
Infrastructuur en ideologie
Wegen zijn de duurzame basis van iedere stad. Wegen ordenen onze ruimte en beschrijven de verbanden binnen de samenleving. In verschillende culturen is de zeggingskracht van infrastructuur onderkent en bewust ingezet. De Verenigde Staten hebben dankzij Thomas Jefferson, eind 18 eeuw, een stratengrid opdat getoond wordt dat alle Amerikanen in de basis gelijk zijn. In Frankrijk draagt de infrastructuur bij aan de positie van Parijs als absoluut middelpunt. In Parijs zelf wordt het verhaal van de stad verteld middels royale boulevards die belangrijke gebouwen op hun plek zet en daarmee de maatschappelijke hiërarchie onderschrijft. In Duitsland mijden sinds de jaren ’30 van de vorige eeuw alle snelwegen juist de steden zodat de suggestie van een eindeloos Arcadië wordt gewekt. Het wegenpatroon is de spiegel van onze cultuur.
De wegen van de Randstad tonen een cultuur van onderop
Zou het zo kunnen zijn dat, als een ideologie zich kan uitdrukken middels het patroon van wegen, dan omgekeerd ook zou gelden dat aan de straten afgelezen kan worden dat het juist ontbreekt aan een heldere visie? Er is immers geen stukje Randstad dat niet is gepland of geordend, dus keer op keer wordt middels de aanleg van verbindingen gekozen hoe een specifiek gebied zich dient te verhouden tot zijn omgeving en het grotere geheel. Analyse van de wegenstructuur zou dan, als gezegd, moeten verraden dat het ons land aan een eenduidige identiteit of centrale sturing ontbreekt. De wegenstructuur van de Randstad zou kunnen laten zien wat generaties bestuurders en planologen ervaren hebben; de Randstad laat zich niet makkelijk tot een eenheid smeden. Het blijkt dat wegen, op alle schaalnivo’s bijdragen aan fragmentatie van de Randstad en haar onderdelen in plaats van aan integraliteit.
Dat onthult onze identiteit: die is niet nationaal, maar is alleen op een kleinere schaal te beschrijven, die van de betrokkenheid op het collectief, de plaatselijke groep. Gemeenschappen van overeenkomstige belangen, precies benoemd, duidelijk begrensd en zelfstandig. Deze idealen laten zich ruimtelijk vertalen in de beschutte gemeenschappelijkheid van buurten, wijken en bedrijvengebieden. De Randstad is een daarmee caleidoscopische en vreedzame co-existentie van 1001 deelplannen geworden zonder direct aanwijsbare onderlinge samenhang. Tussen deze gebieden bestaat noodzakelijkerwijs fysieke afstand en als die er niet is wordt deze geconstrueerd door een omslachtige wegenstructuur. Het is precies dat wat iedere automobilist kan navertellen.
De zogenaamde verrommeling is namelijk een probleem van het ontbreken van structuur. Onze spreekwoordelijke krachtige planningstraditie komt met name tot uiting in het realiseren van gebiedsontwikkelingen. Op deze tussenschaal wordt reeds decennialang binnen een precies omlijnd plangebied, met ingekaderde verantwoordelijkheden en een concrete planningshorizon voortvarend gewerkt aan bouwopgaves. Opvallend is hierbij overigens dat de infrastructuur wordt ingezet als middel om ontwikkelingen mogelijk te maken maar tegelijkertijd om deze te begrenzen. Iedere ontwikkeling staat min of meer op zichzelf.
Ruimte voor de Randstad
Gevolg is nu dat stukje bij beetje aan het licht komt dat deze traditie van geoptimaliseerde deelplannen een samenhangend ruimtelijk concept behoeft. De hoeveelheid deelplannen begint ons boven het hoofd te groeien. Met het groeien van de Randstad neemt het beslag dat wordt gelegd op haar bindende en plaatsbepalende capaciteit daarom toe. Zeker in de Randstad met zijn amalgane verschijningsvorm van coexisterende gemeentes bestaat een groeiende behoefte aan structuur en territoriale leesbaarheid.
‘Ruimte voor de Randstad’ betekent daarom het denken in structuren. Het houdt de Randstad tegen het licht en stelt een pragmatische Hollandse en tegelijk optimistische benadering voor, voor het vormgeven aan de lange lijnen en patronen van infrastructuur. Deze visie draagt bij aan het beheersen van de fragmentatie van dit deel van Nederland, het maakt de Randstad begrijpelijker en geeft het lucht. Het maakt het mogelijk eensluidend naar buiten te treden zonder dat de unieke onderdelen verontachtzaamd worden.
